Analiza zjawiska wykluczenia osób chorujących psychicznie na rynku pracy ze szczególnym uwzględnieniu województwa podkarpackiego - czerwiec 2013 r.

Osoby z problemami psychicznymi (ang. people with mental health problems), to osoby po kryzysie psychicznym /psychotycznym/  i chorujące psychicznie, czyli znajdujące się w czynnej opiece psychiatrycznej. W polskim prawodawstwie  używa się terminu „osoba z zaburzeniami psychicznymi”, które oznacza: a) osobę chorą psychicznie (wykazującą zaburzenia psychotyczne), b) osobę upośledzoną umysłowo, c) osobę wykazującą inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym. (ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z 1994 roku). W przepisach o świadczeniach dla osób niepełnosprawnych wyodrębnia się grupę osób niepełnosprawnych intelektualnie i psychicznie. Z badań przeprowadzonych w 2008 roku na zamówienie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) „Raport : Ewaluacja zdolności absorpcyjnych systemu integracji zawodowej osób niepełnosprawnych” wynika, że obszarem, gdzie stan rozpoznania problemów i potrzeb w zakresie integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych przez instytucje publiczne w powiatach (głównie przedstawiciele PUP) był najsłabszy, jest integracja osób umysłowo upośledzonych i chorych psychicznie. W stosunku do tych właśnie osób zdarzały się wypowiedzi wskazujące brak dostatecznego przygotowania do działań pomocowych.

Z badań dotyczących skali zjawiska wykluczenia osób chorujących psychicznie z rynku pracy na świecie wynika, że poziom aktywności zawodowej osób z diagnozą schizofrenii na wolnym rynku w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej wynosi od 10 do 20%. Poziom bezrobocia wśród osób chorujących psychicznie, będących równocześnie osobami niepełnosprawnymi psychicznie, jest wielokrotnie wyższy niż wśród osób leczonych z powodu innych chorób. Tylko 15–40% osób niepełnosprawnych psychicznie jest zdolnych do utrzymania się w zindywidualizowanych formach pracy zarobkowej. Ponad 80% przewlekle chorych, pozostających w różnych formach wsparcia środowiskowego, jest trwale bezrobotna. Poziom zatrudnienia na otwartym rynku pracy wśród osób chorujących psychicznie utrzymuje się od kilkudziesięciu lat na niezmiennie niskim poziomie. Jego wysokość w krajach starej Unii Europejskiej szacowana jest pomiędzy 10 a 20%, w Polsce na około 2%. Taki stan rzeczy pogłębia wykluczenie społeczne, a niejednokrotnie wtórnie prowadzi do nawrotów choroby. (za A. Cechnicki, H. Kaszyński  - Praca, zdrowie psychiczne, ekonomia społeczna, 2005)  Odnośnie sytuacji w Polsce autorzy stwierdzili, że zgodnie z ekspertyzą pomocniczą dla Narodowej Strategii Integracji Społecznej z 2003 roku, poziom zatrudnienia wynosił pomiędzy 10 a 20%, natomiast stopa bezrobocia osiągała 30–35% i była, w porównaniu np. ze zbiorowością osób niepełnosprawnych ogółem, dwukrotnie wyższa. Równocześnie wszelkie dostępne w Polsce formy rehabilitacji społeczno-zawodowej obejmowały w tamtym okresie około 10 tys. osób chorujących psychicznie, co stanowiło – w odniesieniu do 120 tys. podgrupy osób dotkniętych najgłębszymi zaburzeniami zdrowia  psychicznego – o zaspokojeniu potrzeb na poziomie zaledwie 10%.

W lipcu 2008 roku został uchwalony z mocy ustawy Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, który miał na celu zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej, zintegrowanej i dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form pomocy niezbędnych do życia w środowisku społecznym (w tym rodzinnym, zawodowym) poprzez systemowe upowszechnienie:

A. środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej

B. zróżnicowanych form pomocy i oparcia społecznego

C. udziału w życiu zawodowym

D. koordynacji różnych form opieki i pomocy

W szczególności przewidywano podjęcie działań w zakresie upowszechnienia pełnego udziału w życiu zawodowym.

1. Organizacja na poziomie samorządowym różnych form oparcia społecznego poprzez subwencjonowaną (społecznie chronioną) pracę przy bliskim współdziałaniu instytucji opieki psychiatrycznej oraz jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, urzędów pracy i organizacji obywatelskich działających na rzecz osób chorujących psychicznie.

2. Stworzenie podstaw prawnych oraz rozwój różnych form zatrudnienia subwencjonowanego na otwartym rynku pracy oraz zróżnicowanych form rehabilitacji społeczno - zawodowej dostosowanych do indywidualnych potrzeb dla zapewnienia udziału osób chorujących psychicznie w życiu zawodowym.

3. Organizacja pracy łatwo dostępnej, elastycznie zaplanowanej np. w centrach integracji społecznej, przedsiębiorstwach społecznych, zakładach aktywności zawodowej, firmach integracyjnych, zakładach pracy chronionej, „normalnych zakładach” na „chronionych miejscach pracy”, na nowych rynkach pracy.

Zgodnie z założeniami NPOZP o zróżnicowaniu form pomocy i oparcia społecznego w lutym 2011 roku weszło w życie rozporządzenie nakładające obowiązek prowadzenia zróżnicowanych programów rehabilitacji społecznej dla osób z chorobą psychiczną i upośledzeniem umysłowym w środowiskowych domach samopomocy (ŚDS). Przykładowo w województwie podkarpackim funkcjonowało 60 ŚDS-ów, z których korzystało około 2 tyś. osób z zaburzeniami psychicznymi, z czego około w jednej trzeciej to były osoby z diagnozą choroby psychicznej (około 630), a pozostałe to osoby niepełnosprawne intelektualnie. Nie było placówek odrębnie wyspecjalizowanych w prowadzeniu rehabilitacji społecznej osób z chorobą psychiczną. W większości były to grupy mieszane, parę placówek realizowało świadczenia wyłącznie dla osób z upośledzeniem umysłowym. Należy przy tym wyjaśnić, że osoby chorujące psychicznie w większości, to są osoby z normą intelektualną. W trakcie chorowania obniża się poziom sprawności poznawczych i wykonawczych głównie z powodu trudności z koncentracją uwagi. Przejściowo osoby te wymagają oparcia w codziennym życiu.  Jednakże celem rehabilitacji społecznej jest przywrócenie pełnej samodzielności i aktywności społecznej, gdyż nie obniża się poziom sprawności intelektualnych tych osób. Dotychczasowa, wieloletnia praktyka traktowania osób chorujących psychicznie, jakby byli upośledzeni umysłowo, stanowiła barierę w ich dostępie adekwatnych form wsparcia, integracji społecznej i aktywizacji zawodowej. Po prostu nie zgłaszali się lub rezygnowali z dalszego uczestnictwa.

W Wojewódzkim Programie Wyrównać Szanse na lata 2008-2020 adresowanym do osób niepełnosprawnych w województwie podkarpackim o osobach z chorobą psychiczną wspomina się tylko raz, przy wyliczeniu częstości występowania tego schorzenia 10% w grupie osób niepełnosprawnych w regionie. Brakuje jakiejkolwiek analizy potrzeb osób z niepełnosprawnością psychiczną, a przy tym nie różnicuje się choroby psychicznej od upośledzenia umysłowego. Stąd konieczność oceny skali problemu i potrzeb w zakresie  aktywizacji społecznej i zawodowej osób chorujących psychicznie na Podkarpaciu w oparciu o badania i analizy opracowane dla całego kraju lub innych regionów Polski.  

Podobnie trudno jest dokonać oceny poziomu świadczeń i analizy potrzeb na Podkarpaciu w obszarze aktywizacji zawodowej, w szczególności dotyczącej funkcjonowania warsztatów terapii zajęciowej ((WTZ). Podkarpacki Program Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2012 – 2016 zawiera dane o liczbie 35 funkcjonujących warsztatów terapii zajęciowych (WTZ) w województwie podkarpackim, ale brakuje analizy ich funkcjonowania i wpływu na aktywizację zawodową osób z niepełnosprawnością psychiczną. W ogóle nie wiadomo, jaki procent uczestników WTZ stanowią osoby z tej grupy niepełnosprawności oraz czy i gdzie znajdują zatrudnienie. Z danych zawartych w „Analizie działalności warsztatów terapii zajęciowej w 2008 roku” (Raport z badania zrealizowanego przez Centrum Badań Marketingowych INDICATOR dla Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Warszawa, maj 2009) wynikało, że w skali całego kraju wśród uczestników WTZ osób z chorobą psychiczną było 3350 tj.18%. Z tego w 2008 roku pracę podjęło 122 osoby, tj. 3,6% uczestników z tej grupy niepełnosprawności (0,5% w zakładach aktywności zawodowej, 0,6% w zakładach pracy chronionej, 2,5% na otwartym rynku). W raporcie NIK z kontroli funkcjonowania WTZ w województwie wielkopolskim w latach 2010-2012 stwierdzono, że niewiele ponad 2% uczestników (w większości z upośledzeniem umysłowym) skontrolowanych warsztatów odeszło z warsztatu w związku z podjęciem pracy na otwartym rynku lub w zakładzie aktywności zawodowej. Kontrolerzy uznali, że „przyczyną niewielkiej efektywności były m.in. sytuacja na rynku pracy oraz psychofizyczne możliwości uczestników warsztatów. Uczestnikami warsztatów mogły być jedynie osoby niepełnosprawne ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, posiadające orzeczenie o niepełnosprawności ze wskazaniem uczestnictwa w terapii zajęciowej. Jednostki prowadzące warsztaty terapii zajęciowej miały obowiązek zakwalifikowania do uczestnictwa w warsztacie osobę posiadającą takie orzeczenie. Nie miały prawa oceniać i decydować o tym, czy osoba ta kwalifikuje się do terapii i czy rzeczywiście może i powinna uczestniczyć w zajęciach. W praktyce bardzo często okazywało się, że stan zdrowia przyjętej do warsztatu osoby nie tylko nie pozwolił na jej zatrudnienie w przyszłości, ale wręcz uniemożliwiał prowadzenie rehabilitacji zawodowej…” „Często osoby te wymagały stałej lub czasowej pomocy otoczenia, co znacznie ograniczało samodzielność, a nierzadko wręcz wykluczało możliwość znalezienia zajęcia zarobkowego…” Ustalenia kontroli „uzasadniały wprowadzenie przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej, obowiązkowego okresu próbnego dla potencjalnego uczestnika warsztatu. Miał to być czas poświęcony na pogłębione sprawdzenie i określenie możliwości psychofizycznych kandydata na uczestnika warsztatu i jego predyspozycji do podjęcia zatrudnienia w przyszłości. W efekcie, do warsztatów terapii zajęciowej przyjmowano by osoby niepełnosprawne, których stan zdrowia umożliwiałby udział w rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia.” (powyższe wnioski zostały uwzględnione w zaplanowanym harmonogramie działań projektu).

W województwie podkarpackim nie ma WTZ-tu wyspecjalizowanego w aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnością psychiczną. Trudno założyć, że sytuacja na Podkarpaciu może różnić się istotnie od tej w Wielkopolsce. Należy uznać, że warsztaty terapii zajęciowej nie spełniają efektywnie swej ustawowej roli stworzenia osobom niepełnosprawnym, niezdolnym do podjęcia pracy, możliwości rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia.

O potrzebie działań w zakresie aktywizacji zawodowej osób chorujących psychicznie na Podkarpaciu ilustruje przykład projektu, który został opracowany i zrealizowany w 2011 roku przez Stowarzyszenie Rodzin „Otwarty Umysł” z Rzeszowa (organizacja samopomocowa osób z chorobą psychiczna i ich rodzin) przy wsparciu finansowym Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w ramach programu „Wyrównać szanse”. Projekt polegał na przygotowaniu osób po kryzysach psychicznych do rozmów z pracodawcami oraz na pośrednictwie pracy. Zgodnie ze sprawozdaniem „w projekcie  brało udział 25 osób po kryzysach psychicznych. Dla każdego uczestnika opracowano Indywidualny Plan Działania. Po szkoleniach przygotowujących do spotkań z pracodawcą zostało zakwalifikowanych 15 osób. Na rozmowy z potencjalnymi kandydatami do pracy zgodziło się siedem Zakładów Pracy Chronionej z terenu Rzeszowa i okolic. Początkowo na etapie wstępnych rozmów wszyscy pracodawcy chcieli spotkać się i ewentualnie przyjąć na staż. Po przedstawieniu danych o potencjalnych pracownikach i to, jakie mają orzeczenia o stopniu niepełnosprawności (literka P) odzew był następujący. Frima1 (wycofano się z rozmów), Firma 2 (umówiono 2 osoby na rozmowę, dzień przed rozmową telefonicznie wycofano się), Firma 3 (umówiono 2 osoby na rozmowę, dzień przed rozmową telefonicznie wycofano się), Firma 4 ( nie umówiono się – zła kondycja firmy, tak podali), Firma 5 (nie umówiono się), Firma 6 (doszło do rozmowy, pracę obiecano 2 osobom – w rejestracji i do wprowadzania danych; nie oddzwoniono), Firma 7 (na rozmowie było 3 osoby (2 jako kelnerzy i 1 jako pracownik gospodarczy) , pracę obiecano 1 osobie, jako kelnerka – (nie oddzwoniono). Tłumaczono też, że praca jest np. dwuzmianowa, a niepełnosprawni psychicznie nie mogą pracować w nocy, albo przy maszynach.” Z powyższego przykładu wynika, że jest zainteresowanie pracą wśród osób z niepełnosprawnością psychiczną. Jednocześnie zauważalna jest bariera w ich zatrudnieniu po stronie pracodawców, nawet w przypadku zakładów pracy chronionej. 

W uzupełnieniu do powyższych informacji należy dodać, że w województwie podkarpackim funkcjonuje osiem zakładów aktywności zawodowej (ZAZ), w których znajduje zatrudnienie 120 osób z orzeczeniem o niepełnosprawności psychicznej umiarkowanej lub znacznej. ZAZ-y stanowią realnie przyjazne środowisko pracy dla osób z niepełnosprawnością psychiczną. Znacznie trudniej jest w zakładach pracy chronionej i na wolnym rynku.   

W latach 2008-2010 PFRON finansował pilotażowy program „Trener pracy – zatrudnienie wspomagane osób niepełnosprawnych”. W Krakowie zrealizowano projekt dotyczący zatrudnienia wspomaganego, który był adresowany do 30 osób z niepełnosprawnością psychiczną w skali roku. Projekt potwierdził przydatność i skuteczność trenera pracy /asystenta/ w aktywizacji osób po kryzysach psychicznych. Niestety spośród kilkudziesięciu podmiotów realizujących ten program dla różnych grup niepełnosprawności nie było ani jednego z województwa podkarpackiego.

W ramach Europejskiego Funduszu Społecznego były realizowane projekty aktywizacji zawodowej z elementami zatrudnienia wspomaganego, ale adresowane do osób z niepełnosprawnością intelektualną, a nie psychiczną np. Centrum DZWONI (2010-2012).

W lutym 2013 roku Minister Zdrowia opublikował Informację o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2011 roku. Podkarpacie należy do grupy tych województw, które nie przeznaczyły w 2011 r. żadnych środków finansowych na aktywizację zawodową osób z zaburzeniami psychicznymi, nie opracowały wojewódzkiego programu rozwoju zróżnicowanych form wspieranego zatrudnienia i przedsiębiorczości społecznej dostosowanych do potrzeb osób z zaburzeniami psychicznymi (2.3.1). Tylko w dwóch województwach podjęto działania w celu opracowania programu m.in. przez Wojewódzkie Urzędy Pracy, ale żaden z podmiotów nie współpracował w tym zakresie z ewentualnymi pracodawcami. Jednocześnie te województwa poinformowały, iż w budżecie na rok 2012 nie zostały zabezpieczone środki finansowe na realizacje programu. Tylko w jednym z tych województw realizowano w 2011 roku projekt, którego adresatami byli pracodawcy oraz osoby z zaburzeniami psychicznymi. W sumie programem zostało objętych 14 pracodawców oraz 64 osoby bezrobotne. W ramach działań podjętych w zakresie realizacji programu nie powstały nowe miejsca pracy, dostosowane do potrzeb osób z zaburzeniami psychicznymi. Osoby z zaburzeniami psychicznymi nie nawiązały również stosunku pracy. W budżecie jednostki na rok 2012 nie przewidziano środków finansowych na kontynuację zadania.

Do realizacji zadania (2.3.3), mającego na celu zwiększenie dostępności rehabilitacji zawodowej, organizacji poradnictwa i szkoleń zawodowych dla osób z zaburzeniami psychicznymi, przystąpiły w 2011 r. 4 województwa. Realizacja w 3 podmiotach rozpoczęła sie w styczniu 2011 r., w 1 podmiocie w październiku. Adresatami działań były osoby z zaburzeniami psychicznymi poszukujące pracy, pracownicy funkcjonujących Zakładów Aktywności Zawodowej oraz osoby ze stwierdzonym znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, u których stwierdzono autyzm, upośledzenie umysłowe lub zaburzenia psychiczne. Realizatorami działań były głównie organizacje pozarządowe oraz publiczne służby zatrudnienia.

W ramach realizacji powyższego zadania w 2 województwach odbyło sie po 1 szkoleniu zawodowym. Łącznie w szkoleniach uczestniczyło 212 osób, 1084 osobom udzielono 2184 porad zawodowych. Kształceniem zawodowym zostało objętych 212 osób, pośrednictwem pracy objęto 1084 osoby, w warsztatach terapii zajęciowej uczestniczyło 619 osób. W wyniku podejmowanych działań w 3 województwach powstały zakłady aktywności zawodowej oraz w 1 województwie powstał zakład pracy chronionej.

Środki finansowe na realizacje zadania (2.3.3) pochodziły z budżetów własnych jednostek oraz PFRON. W budżetach 3 podmiotów na rok 2012, zostały zabezpieczone środki finansowe na kontynuacje zadania, w wysokości 130.000 zł, 2.299.000 zł oraz 2.975.963 zł

Zadanie (2.3.4) prowadzenia kampanii szkoleniowo-informacyjnej adresowanej do pracodawców, promującej zatrudnianie osób z zaburzeniami psychicznymi podjęło jedno województwo. W skład zespołu przygotowującego kampanie weszli przedstawiciele urzędu marszałkowskiego. Działania realizowane w ramach zadania opierały sie na kampanii billboardowej, prowadzonej w 13 miastach na terenie województwa. Celem kampanii była zmiana postrzegania osób niepełnosprawnych i potrzeba aktywizacji zawodowej i społecznej. Adresatami kampanii szkoleniowo-informacyjnej był ogół społeczeństwa.

Realizacja zadania odbywała sie we własnym zakresie, natomiast środki finansowe na kampanie pochodziły z funduszy Unii Europejskiej. W budżecie na rok 2012, nie zabezpieczono środków finansowych na realizacje kampanii.

Raport Ministra Zdrowia obrazuje stan działań w przedmiotowym zakresie w skali całego kraju, bez wymieniania nazw poszczególnych województw. Także w tym dokumencie adresatami tych działań wymienia się osoby z zaburzeniami psychicznymi, którzy mogą mieć niepełnosprawność psychiczną, intelektualną lub sprzężoną. Z powyższych danych nie można stwierdzić, ile działań realnie było realizowanych z uwzględnieniem specyficznych potrzeb osób chorujących i niepełnosprawnych psychicznie.  

 

 

Badania o barierach i czynnikach sprzyjających w aktywności zawodowej osób z problemami zdrowia psychicznego.

Andrzej Cechnicki i Hubert Kaszyński - autorzy publikacji „Praca, zdrowie psychiczne, ekonomia społeczna” (2005), opisują bariery, które utrudniają lub uniemożliwiają podjęcie zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez członków Stowarzyszenia Pacjentów „Otwórzcie Drzwi” w Krakowie podjętych we współpracy z profesjonalistami, bariery te dotyczą zarówno osób chorujących psychicznie, jak i ich środowiska. Część z nich zależna od osób chorujących to m.in. niski poziom wykształcenia, ubóstwo relacji społecznych, obniżona samoocena, nieznajomość swoich uprawnień, lęk przed ujawnieniem własnej choroby psychicznej, lęk przed możliwością nawrotu choroby w związku z podjęciem pracy. Te bariery trzeba próbować pokonywać w programie rehabilitacji przygotowującym do pracy.

Przeprowadzone badania wskazują również na bariery w dostępie do zatrudnienia dotyczące otoczenia. Autorzy badań wymieniają m.in. lęk przed osobami chorującymi psychicznie, brak miejsc praktyk i staży zawodowych dla osób chorujących psychicznie, wysoki poziom bezrobocia na lokalnych rynkach pracy, niewiarę pracodawców w możliwości efektywnej pracy osób chorujących psychicznie, nieznajomość korzyści finansowych związanych z zatrudnieniem osób chorujących psychicznie u pracodawców. Trzecia część naszego społeczeństwa nigdy nie miała kontaktu z osobami po kryzysach psychicznych, a mimo to lęka się ich. Pracodawcy na ogół posiadają błędne wyobrażenia na temat możliwości pracy osób po kryzysach psychicznych. Wśród osób chorujących psychicznie jest wiele osób wykształconych, zdolnych, kompetentnych i pracowitych. (Str.113)

Kluczowe znaczenie dla aktywności zawodowej ma nie rodzaj diagnozy psychiatrycznej, ale dotychczasowa historia zatrudnienia, posiadane umiejętności interpersonalne oraz poziom motywacji do podjęcia pracy. Istotnym czynnikiem determinującym integrację zawodową jest czas pozostawania pacjentów bez pracy po kolejnych hospitalizacjach psychiatrycznych. Im jest on dłuższy, tym trudniejszy jest powrót do aktywności zawodowej. Należy jednak zwrócić uwagę, że praca może być również źródłem stresu i w konsekwencji niezadowolenia z życia, poczucia niedostosowania i niekompetencji, niskiej samooceny i źródłem dolegliwości. Stres spowodowany czynnikami psychospołecznymi w środowisku pracy może prowadzić do nawrotu choroby psychicznej. Chorzy są zwykle świadomi potencjalnych skutków powrotu do aktywności zawodowej. Jednakże niejednokrotnie doświadczają oni presji ze strony terapeutów, aby podjęli pracę poza ośrodkami wsparcia i rehabilitacji. Podstawą dla tych tendencji jest błędne założenie, że ostatecznym celem oddziaływań rehabilitacyjnych powinno być zatrudnienie osoby chorej psychicznie za wszelką cenę na otwartym rynku pracy.

Specyfika organizacji pracy z osobami chorującymi psychicznie związana jest z częstym asystowaniem w pracy. Niezbędna jest pomoc przy organizacji czynności pracy i efektywnym wykonywaniu poszczególnych zadań. Kluczowym elementem jest zapewnienie pracownikom poczucia bezpieczeństwa. Poczucie to związane jest ze stabilizacją, przewidywalnością zadań i oczekiwań, akceptacją stanu zdrowia i związanych z nim ograniczeń oraz okazywaniem pracownikom szacunku. „Praca jest też miejscem, w którym występuje stres, wymagania, często poczucie przeciążenia, a więc czynniki spustowe wybuchu psychozy” . Dlatego ważna jest stale obecna pomoc, wsparcie, ale i dyskretna kontrola jakości wykonywanej pracy. To wsparcie podczas pracy zapewniane jest przez trenera pracy.( Str.127)

W analizie dotyczącej „wpływu kierunku i poziomu wykształcenia na aktywność zawodową osób niepełnosprawnych” opublikowanych w 2008 roku przez PFRON (brak bardziej aktualnych analiz) porównano sytuację osób niepełnosprawnych z zaburzeniami psychicznymi na rynku pracy, w porównaniu do innych grup niepełnosprawności. We wnioskach stwierdzono najwyższy odsetek osób nigdy nie pracujących w porównaniu z innymi grupami niepełnosprawnych (nie licząc osób z upośledzeniem umysłowym)  kształtujący się na poziomie 37%. Spośród wszystkich badanych z grupy niepełnosprawnych psychicznie prawie dwie trzecie (62%) odrzuca możliwość pracy. Wskaźnik ten jest istotnie wyższy dla osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności (72%), cierpiących na zaburzenia typu autyzm, schizofrenia. Prawie co trzeci niepełnosprawny psychicznie nie podjąłby dogodnej dla niego pracy z obawy o utratę renty.

W powyższych badaniach szczegółowo wymienia się kilka istotnych barier w aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnością psychiczna.

Bariery związane z otoczeniem. Rynek pracy, postawy pracodawców, niedostosowanie miejsc pracy do niepełnosprawnych, niedostateczne wsparcie i pomoc w tym zakresie. No niech pani pomyśli, nikt nie zatrudni osoby psychicznie chorej. Gdyby w dokumentach było napisane, że ktoś ma depresję, a nie jest psychicznie chory, to może i tak… niepełnosprawność psychiczna, wiek 50-59 lat, status zawodowy: bezrobotny. Szczególną barierę stanowi problem stereotypów i stygmatyzacji osób z chorobą  psychiczną, co wywołuje u nich strach przed etykietą „wariata”. W sytuacji, gdy schorzenia psychiczne są pod kontrolą lekarską, osoby niepełnosprawne mogą normalnie pracować, a problem pojawia się jedynie okresowo w fazach nawrotu choroby. Tymczasem niepełnosprawni często nie chcą przyznawać się przed otoczeniem do swojej dysfunkcji w obawie przed ostracyzmem i niezrozumieniem ze strony otoczenia.

Badane instytucje i firmy, jeżeli zatrudniają osoby niepełnosprawne, to najczęściej są to osoby z niepełnosprawnością ruchową, zwłaszcza w instytucjach pozarządowych, PUP-ach i zakładach pracy chronionej. Firmy z otwartego rynku pracy ponadto relatywnie często zatrudniają osoby z niepełnosprawnością słuchową. W instytucjach i firmach biorących udział w badaniu wśród osób zatrudnionych najmniej było osób z niepełnosprawnością umysłową, psychiczną oraz sprzężoną – w PUP-ach nie było osób niepełnosprawnych umysłowo i psychicznie, a w placówkach edukacyjnych osób z niepełnosprawnością sprzężoną. Str.48

Badania ilościowe (analiza PFRON 2008) pokazały, że u pracodawców przeważają przekonania na temat niskiej wydajności pracy oraz niskich kwalifikacji osób niepełnosprawnych. Wśród powodów przemawiających przeciwko zatrudnianiu osób niepełnosprawnych wskazano przede wszystkim na częste zwolnienia lekarskie, nieodpowiedni dla niepełnosprawnych charakter pracy, brak kwalifikacji i wykształcenia, stan zdrowia, wysokie koszty zatrudnienia, brak doświadczenia, małą wydajność niepełnosprawnych pracowników. Znacząca część przedsiębiorców z otwartego rynku pracy wyraża również przekonanie, że niepełnosprawni w ogóle nie powinni pracować, czy też kształcić się, gdyż nie ma to sensu, nie nadają się do pracy i normalnej szkoły, nie potrafią w nich funkcjonować, narażone są tam tylko na ogromny stres. Przyznają też, iż osoby niepełnosprawne powinny wykonywać jedynie prace proste, łatwe i lekkie. Brak zainteresowania pracodawców zatrudnianiem osób niepełnosprawnych po części wynika również z ich braku wiedzy w tym zakresie. Nie zatrudniają osób z niepełnosprawnością, ponieważ nikt im tego nie oferuje, ani też żaden niepełnosprawny się do nich nie zgłasza. Str.151 Jak pokazują wyniki badań, osoby z niepełnosprawnością psychiczną są grupą najmniej chętnie zatrudnianą (nie licząc osób z niepełnosprawnością narządów wzroku i osób chorych umysłowo). Str.158

Problem degradacji zawodowej szczególnie mocno dotyka osoby z chorobami psychicznymi, które przed chorobą często zajmowały wysokie stanowiska. Pojawienie się choroby, zwłaszcza o gwałtownym przebiegu, wywraca ich świat do góry nogami i zaburza poczucie własnej wartości. Eksperci związani z tym środowiskiem podkreślali, iż osoby chore psychicznie, nie mając innej alternatywy, bardzo często podejmują się pracy znacznie poniżej swoich kwalifikacji. Znamienny może być tu przykład profesora Politechniki Warszawskiej, który obecnie roznosi ulotki. Sytuacja taka w sposób oczywisty powoduje frustrację i w konsekwencji utrudnia powrót do zdrowia, a także, w dalszej perspektywie, utrwala syndrom bierności zawodowej. Innym problemem jest także podejmowanie pracy niezgodnej z kwalifikacjami i indywidualnymi predyspozycjami. Nieprzemyślana aktywizacja powoduje często odwrotne wręcz skutki. str.51

Bariera związana z uzależnieniem od systemu opieki społecznej.

Dość powszechny wśród osób cierpiących na choroby psychiczne sposób myślenia o niepełnosprawności w kategoriach ulg i przywilejów negatywnie wiąże się z gotowością do podejmowania kształcenia ustawicznego i aktywności zawodowej. Dominuje przekonanie, iż osoby niepełnosprawne nie powinny pracować, powinny być traktowane ulgowo na rynku pracy oraz należy im się do państwa opieka i pomoc. Str.94

Badania wskazują na ogromne demotywujące znacznie obowiązujących zasad przyznawania rent oraz zasad łączenia ich z pracą zawodową. Choć w grupie osób z niepełnosprawnością psychiczną w odniesieniu do grup pozostałych aspekt ten ma nieco mniejsze znaczenie, to i tak znaczny odsetek osób niepełnosprawnych psychicznie nie wyraża gotowości do podjęcia pracy, gdyby miało wiązać się to z utratą świadczenia społecznego.

Osoby ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności opisywane są jako niezdolne do pracy albo zdolne do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej. Gorzej wykształceni i mniej świadomi niepełnosprawni często biorą te słowa za kategoryczną diagnozę lekarską, która zabrania im pracować.

Bariery związane z systemem wsparcia instytucjonalnego. Badania wskazują na ogromną słabość wsparcia instytucjonalnego, które głównie nastawione jest na pomoc o charakterze dystrybutywnym (pomoc finansowa, materialna, opieka), a nie aktywizująco – doradczym (doradztwo w zakresie wyboru edukacji, doradztwo zawodowe, kompleksowe wsparcie dla rodzin itp.) oraz koncentruje się raczej na jednowymiarowych działaniach, niż kompleksowych programach integrujących różne formy, zakresy i kierunki wsparcia. Dotyczy to przede wszystkim instytucji działających w sektorze państwowym i samorządowym. Z drugiej jednak strony, luki tej nie wypełniają również organizacje pozarządowe, które same borykając się z problemami finansowymi często walczą głównie o swoje przetrwanie. W konsekwencji, jak pokazują wyniki badań, osoby z niepełnosprawnością psychiczną w zdecydowanej większości są całkowicie niepoinformowane o możliwościach jakie mają w zakresie kształcenia ustawicznego, czy innych form aktywizacji zawodowej. Dodatkowo, sam fakt korzystania z pomocy różnych organizacji/instytucji (poza oczywistym korzystaniem z usług PUP oraz uczestnictwa w szkoleniach) nie wiąże się w przypadku tej grupy ani z motywacją do nauki, ani też z gotowością do podejmowania pracy. Str.150

Jeżeli osoby po kryzysie psychicznym i hospitalizacji nie chcą przyjąć statusu osoby niepełnosprawnej, to są ustawowo pozbawieni możliwości korzystania z terapii zajęciowej, rehabilitacji zawodowej, z warsztatów terapii zajęciowej, nie mogą też być zatrudnieni w Zakładzie Aktywności Zawodowej czy też w chronionym miejscu pracy we wczesnej fazie choroby. Tak więc status bezrobotnego lub osoby nieaktywnej zawodowo powinien być wystarczający do uczestnictwa w aktywizacji społecznej i zawodowej. 

Bariery związane z charakterystyką miejsca pracy. Ogólnie małą gotowość osób niepełnosprawnych psychicznie do podejmowania pracy dodatkowo w istotny sposób ogranicza szereg czynników związanych ze specyfiką pracy (przede wszystkim jej odległość od miejsca zamieszkania, rutynowość i konieczność powtarzania tych samych czynności, odpowiedzialność, stres, zmianowość, brak umowy).

Bariera nadmiernie ochraniającej postawy opiekunów w rodzinie. Kiedy wybucha kryzys psychiczny, rodzina jest najczęściej zagubiona i przeżywa nawałnice uczuć, wśród których dominuje poczucie winy, rozpacz, zagrożenie dezintegracją, chaos i lęk o przyszłość. Dlatego rodzina również wymaga pomocy, by choroba nie stała się trwałą osią życia rodzinnego. W kontekście motywowania osób z chorobą psychiczną do poszukiwania i podjęcia pracy trzeba także edukować rodziny, kiedy chronić, a kiedy wymagać oraz ile chronić, a na ile wymagać.

Bariery związane ze stanem zdrowia i ocena własnych możliwości.             Z analiz przeprowadzonych w ramach projektu badawczego „Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych” wynika, że główną barierą są ograniczenia psychiczne i społeczne, które uniemożliwiają wywiązywanie się z zadań pracowniczych. Z jednej strony choroba pozbawia ich różnych kompetencji do wykonywania pracy, z drugiej zaś utrudnia przygotowanie zawodowe. O ile w przypadku niepełnosprawności na tle zaburzeń ruchu czy narządów zmysłów deficyty obniżające sprawność jako pracownika mogą być zmniejszone lub zlikwidowane poprzez środki techniczne, o tyle w przypadku zaburzeń psychicznych charakter dysfunkcji wiąże się z utratą kompetencji pierwszoplanowych dla pracy (zwłaszcza tej wysokokwalifikowanej) – zastąpienie lub unieważnienie tej utraty jest często niemożliwe. Czynnikiem aktywizacji zawodowej nie jest więc tutaj odpowiednie wyposażenie i przystosowanie otoczenia i nabycie umiejętności poruszania się w nim, ale poszukiwanie zasobów psychicznych i społecznych tkwiących w samej osobie niepełnosprawnej i jej partnerach ze środowiska pracy, które umożliwiłyby podjęcie zatrudnienia pomimo poważnej utraty kompetencji do wykonywania związanych z nią zadań. Str.7-8

Osoby niepełnosprawne psychiczne borykają się z brakiem pewności siebie, umiejętności przydatnych w poszukiwaniu pracy, umiejętności społecznych, brakiem opieki specjalistycznej po podjęciu pracy. Ponadto nie otrzymują odpowiedniego wsparcia instytucjonalnego także ze strony najbliższego otoczenia. W przypadku tej grupy rozpowszechniony jest wzorzec terapii/rehabilitacji mało aktywnej z punktu widzenia zachowania/zdobycia zatrudnienia (warsztaty terapii zajęciowej są połączone z instytucjami opiekuńczo-leczniczymi, a nie rynkiem pracy), brakuje specyficznego programu rehabilitacji w ramach ZUS (programy takie prowadzone są w przypadku innych grup niepełnosprawnych). Dodatkowo są ograniczone poprzez medyczną terapię (uboczne skutki przyjmowanych leków, trwałe związanie pacjenta z instytucjami leczniczymi i opiekuńczymi). Nie posiadają również wsparcia w rodzinie, która nie oczekuje, że podejmą aktywność zawodową.

Bariery związane z brakiem samodzielności i nieumiejętnością poszukiwania pracy. Dla biernych zawodowo niepełnosprawnych psychicznie czynnikiem osłabiającym chęć do podjęcia pracy jest również konieczność doszkalania się, duża odpowiedzialność oraz konieczność podejmowania samodzielnych decyzji.str.15

Bariera biernej postawy wobec pracy. Niepełnosprawni psychicznie częściej, niż niepełnosprawni wzrokowo, słuchowo czy ruchowo, prezentują bierną postawę wobec aktywności zawodowej w przekonaniu, że niepełnosprawni nie nadają się do pracy i w ogóle nie powinni pracować, w pracy narażeni są tylko na stres i nie są w stanie pracować bez pomocy i wsparcia. Ponadto najrzadziej przyznają, że niepełnosprawni powinni dążyć do tego, by być aktywnym zawodowo, gdyż pracując mogą podnieść jakość swojego życia, a także że są takimi samymi dobrymi pracownikami jak osoby zdrowe mogą znaleźć pracę w każdym zawodzie. Ich zdaniem, jeżeli osoby niepełnosprawne mają pracować, to powinni zatrudniać się raczej w zakładach pracy chronionej i nie pracować z osobami zdrowymi. Str.8

Na podstawie analizy skupień wyróżnione zostały cztery grupy/ segmenty osób niepełnosprawnych psychicznie różniące się nastawieniem wobec pracy.

Ograniczeni możliwościami. Grupę tę charakteryzuje swego rodzaju dwoistość myślenia wobec pracy. Z jednej strony, osoby te uznają zasadność podejmowania aktywności zawodowej i widzą w niej osobisty sens, z drugiej natomiast postrzegają aktywność zawodową przez pryzmat różnych barier i trudności zarówno tych związanych z ich osobistymi predyspozycjami, jak i funkcjonowaniem systemu orzecznictwa jaki i ubezpieczeń społecznych. Postawa ta typowa jest dla 17% osób niepełnosprawnych psychicznie.

Niezdecydowani. Grupa ta reprezentuje najmniej wyraziste, a zarazem często sprzeczne poglądy wobec pracy. Jej przedstawiciele, z jednej strony żywią dość pozytywny stosunek do pracy i wykazują w tym względzie pewną zaradność, z drugiej natomiast otwarcie przyznają, iż praca nie ma dla nich większego sensu. Jednocześnie dość często przychylają się również w kierunku argumentacji używanej przez „ograniczonych możliwościami” mówiąc o niej w kategoriach barier i trudności. Postawa ta charakteryzuje 20% niepełnosprawnych psychicznie.

Odrzucający pracę. Spośród wszystkich dotychczas opisanych grup, grupę tę charakteryzuje najbardziej negatywny stosunek do aktywności zawodowej. Czynnikiem w największym stopniu charakteryzującym poglądy tej grupy jest sprzeciw wobec postawy „praca jest ważna i sprawia mi przyjemność”. Osoby odrzucające pracę nie dostrzegają w niej źródła osobistej satysfakcji a jednocześnie nie potrafią w żaden sposób wyobrazić siebie w roli osoby pracującej. Uważają, iż się do tego nie nadają, oraz, iż na pewno sobie nie poradzą. Konsekwentnie nie widzą też większego sensu i potrzeby w aktywności zawodowej oraz przyznają, iż po prostu nie chce, im się pracować. Jest to największy segment w populacji osób niepełnosprawnych psychicznie – stanowi 41% populacji.

Entuzjaści pracy. Stanowią jedyną pozytywnie ustosunkowaną wobec pracy grupę osób niepełnosprawnych. Cechuje ich wysoka wartość czynnika „praca jest ważna i sprawia mi przyjemność” przy jednoczesnym odrzuceniu myślenia o aktywności zawodowej w kategoriach barier oraz bezcelowości. Na tle innych, postawa ta relatywnie najrzadziej rozpowszechniona jest w populacji osób niepełnosprawnych psychicznie (17%).

Potrzeby edukacyjne w rehabilitacji zawodowej

Osoby niepełnosprawne psychicznie w znaczącej większości zdają sobie sprawę z użyteczności i przydatności szkoleń i dostrzegają szereg korzyści wynikających z uczestnictwa w nich (podniesienie kwalifikacji, zwiększenie możliwości na rynku pracy, rozwój umiejętności interpersonalnych, rozwój postaw pro aktywnych oraz zwiększenie samodzielności), przy czym zaznaczyć należy, iż postawy te bardziej typowe są dla nielicznej grupy tych, którzy mieli już okazję korzystać z edukacji ustawicznej. Przy czym osoby niepełnosprawne psychicznie, które ze szkoleń takich korzystały w większej mierze dostrzegają ich pozytywny wpływ na kontakty międzyludzkie, czy też ogólny wpływ motywujący, aktywizujący aniżeli ich wpływ na możliwości znalezienia pracy.

Osoby niepełnosprawne psychicznie, bez względu na stopień niepełnosprawności, najbardziej cenią sobie szkolenia związane z umiejętnościami radzenia sobie ze stresem i z lękiem. W grupie tej w cenie są również szkolenia językowe, przygotowujące do poszukiwania pracy oraz kursy doszkalające w ramach posiadanego zawodu - te trzy typy szkoleń szczególnie cenione są przez osoby ze znaczną niepełnosprawnością psychiczną. Osoby z niepełnosprawnością umiarkowaną podkreślają wagę szkoleń dotyczących nawiązywania kontaktów, a także szkoleń komputerowych.

Relatywnie najmniej przydatne z punktu widzenia osób niepełnosprawnych psychicznie są szkolenia takie jak prawo jazdy, przyuczające do nowego zawodu, szkolenia komputerowe (z wyjątkiem osób niepełnosprawnych w stopniu umiarkowanym), oraz szkolenia autoprezentacyjne. Str. 91

Wśród niepełnosprawnych psychicznie chęć do podjęcia pracy rośnie wraz z oceną kompetencji związanych z szeroko rozumianą przedsiębiorczością, adaptowalnością oraz kompetencjami społecznymi. W mniejszym stopniu, choć także istotnym, wiąże się natomiast z posiadaniem konkretnych kompetencji przygotowujących do wykonywania zawodu, czy też z posiadanym doświadczeniem zawodowym. Str.145

Czynniki sprzyjające aktywności zawodowej

Predyspozycje psychologiczne. Niezmiernie ważną grupę korelatów aktywności zawodowej stanowią predyspozycje charakterologiczno – psychologiczne, które po części zaliczyć można również do cech nabytych (kwalifikacji i umiejętności) ukształtowanych w procesie kształcenia. W przypadku osób z niepełnosprawnością psychiczną czynnikiem w największym stopniu sprzyjającym podejmowaniu aktywności zawodowej jest z jednej strony wysoka samoocena zawodowa wyrażana wiarą we własne umiejętności i przydatność, z drugiej zaś, w sensie negatywnym, mała odporność na sytuacje stresujące oraz mała wytrzymałość (zarówno psychiczna jak i fizyczna). Str.155

Czynnikiem sprzyjającym jest ogólny optymizm życiowy, jak i poziom satysfakcji życiowej. Jak pokazuje poniższa tabela większej gotowości w tym zakresie sprzyja poczucie satysfakcji życiowej, wiara w możliwość realizacji własnych planów oraz poczucie dumy z własnych osiągnięć. Z drugiej natomiast strony, czynnikiem hamującym aktywność na rynku pracy jest poczucie samotności, bezradności oraz znudzenia. Str. 155